martes, 1 de xullo de 2014

Unha idea inevitable

Vén do capítulo anterior 

A raiz do éxito de Malcolm Gladwell, popularizouse na última década unha clase de libros de ensaio máis ou menos científicos nos cales os autores presentan unha tese completamente contraria ó sentido común e tratan de xustificala, con trampas e esgrima intelectual. Máis aló da banalidade de si son falaces ou non, resultan apasionantes como toreo de salón, como boxeo de sombras.
Escuitei fai pouco en Radiolab a un escritor chamado Steven Johnson, que presentaba un libro sobre a formación das ideas. Johnson apoiábase en que a patente do teléfono de Bell fora a primeira por meras horas de diferencia, e en que antes da bombilla de Edison houbera outras 23, para argumentar que estes inventos terían existido sen os seus inventores; e a partir de ahí que as grandes ideas non son producto de xenios individuais —traballando no proverbial garaxe das empresas tecnolóxicas americanas—, senón do entorno, do momento: si o nivel de coñecemento da sociedade e a tecnoloxía dispoñible son os adecuados, a idea acaba por xurdir, de forma lóxica e case inevitable.
Cando unha partida de mariñeiros da expedición Discovery sen moita idea de bioloxía descubriu unha colonia de pingüinos Emperador cerca do cabo Crozier, resultaríalles moi sinxelo subestima-la relevancia histórica dos animaliños, véndoos resbalar e saltaricar no xeo. Pero Edward Wilson, o zoólogo da expedición, encontrábase na ventana temporal exacta(1) e tiña o nivel xusto de coñecemento para que xurdise nel, lóxica e inevitablemente, unha idea que o arrastraría dez anos despois ata o monte Terror, con Bowers e Cherry, por culpa do momento e do entorno.
__________

O biólogo e naturalista alemán Ernst Haeckel —tamén médico, filósofo, ilustrador e primeira persoa en usa-la expresión "Primeira Guerra Mundial"(2)— enunciara en 1866 unha hipótese biolóxica coñecida como Teoría da Recapitulación que se resumía, admirablemente, en cinco palabras (tres en inglés, e posiblemente unha espantosamente longa no alemán orixinal): "A ontoxenia recapitula a filoxenia".
Axudaban, claro, á concisión os términos "ontoxenia" e "filoxenia", que tamén inventara Haeckel. A filoxenia era a historia evolutiva de cada especie; a ontoxenia, os cambios morfolóxicos polos que pasaba cada individuo ó medrar, dende a xestación á idade adulta. O que decía, por tanto, a Teoría da Recapitulación era que cada animal iba pasando durante o seu desenrolo por distintas fases que rememoraban (recapitulaban) os escalóns evolutivos da súa especie.
A metonimia da Teoría da Recapitulación é curiosa e hasta bonita, si me preguntades a min; pero a súa importancia iba máis aló. A hipótese apoiábase en tres leis, máis ou menos arbitrarias.
Segundo a primeira, a da Correspondencia, cada fase do embrión representaba unha forma adulta dos escalóns anteriores da evolución.
Por exemplo, Haeckel fixouse nuns canais similares a unhas agallas que aparecen na farinxe dos embrións humanos, e propuxo que estes canais farínxeos non soamente semellaban branquias, senón que o eran, propiamente, segundo a lei da Correspondencia: agallas completamente formadas dun especimen adulto dalgún escalón evolutivo anterior que estaban sendo recapituladas polo embrión; e por tanto, en gimnástico dibujo en el aire(3), a demostración palpable de que os humanos tiñan antepasados acuáticos. 
A segunda das leis nas que se basaba era a da Adición Terminal, que propoñía que a creación de novas especies se producía ó aparecer un novo paso no desenrolo do embrión ó final dos anteriores; por exemplo, o humano aparecería ó encadirse unha fase mais á xestación do primate máis cercano.
Esta segunda lei planteaba un problema: os embarazos das especies máis avanzadas terían que ser elefantiásicos, lóxicamente, moito máis largos cós das menos evolucionadas. Para contrarrestalo, Haeckel propuxo a terceira lei, a do Truncamento, que decía que o desenrolo embrionario ás veces tiña atallos e  saltábase etapas intermedias. 
Daquela maneira, con parches e ases na manga, a Recapitulación servía como explicación da mecánica evolutiva antes da popularización da xenética, actuando ademáis de ponte entre a teoría de Darwin e a de Lamarck(7), que seguía sendo moi popular naquel momento.
Despois de ser enunciada propagouse rapidamente e converteuse nun dos paradigmas centrais da bioloxía durante a segunda metade do século XIX, pese a que o goteo de excepcións á regla foi constante. Provocou un gran auxe da embrioloxía, pero este non se traduciu en sonoros avances no coñecemento sobre a evolución das especies.
Por exemplo, leváronse a cabo moitos esforzos para tratar de demostrar que as aves xurdiran a partir dos reptís, pero no estudio dos ovos non se encontraban evidencias que probasen esa relación. Sempre se podía apelar, claro, á lei dos atallos: as aves moi evolucionadas tiñan moitas etapas intermedias que recapitular, e necesitaban saltarse algunha. 
 __________

Dende o século XXI é sinxelo subestima-la teoría da Recapitulación; fixarnos nas trampas e atallos, na esgrima intelectual, e supoñer sin moitas dúbidas que é falsa. Pero Edward Wilson era un producto do seu momento e do seu entorno. Estudiara bioloxía en Cambridge a finais do XIX, nunha época na que as ideas de Haeckel estaban en plena vixencia e os pingüinos Emperador eran considerados a especie máis primitiva das aves(4)
A noticia do descubrimento da colonia representaba para Wilson unha oportunidade de estudiar en exclusiva os embrións que menos ancestros deberían recapitular, e por tanto aqueles que tiñan máis posibilidades de non saltarse ningún escalón intermedio. Podería demostra-la orixe evolutiva das aves, a teoría da Recapitulación e, de rebote, a Evolución. Soamente necesitaba recoller un ovo de Emperador.

Continúa no capítulo seguinte
 

REFERENCIAS
"March of the Fossil Penguins", de Daniel Ksepka.
"DevBio", de Scott Gilbert

(1) Falaban en 99% Invisible fai pouco da inaudita importancia política que tivo "Out of time", de REM. Saiu en 1991, cando os discos estaban empezando a comercializarse como CDs pero as estanterías das tendas aínda estaban diseñadas pensando en vinilos. As discográficas vendían os CDs empaquetados coma fascículos dunha colección, pegados a unha lámina de cartón coas dimensións adecuadas para adaptarse ós expositores, pero que estaba pensada para que a xente a tirase enseguida.
Os REM considerábana un gasto inútil de cartón, e negáronse a que "Out of time" aparecese nese formato, ata que a súa discográfica lles propuxo imprimir pola parte de atrás unha petición de firmas para un proxecto de lei. O apoio dos fans de REM ó proxecto foi tal que non soamente conseguiron que se aprobase a lei, senón que contribuíron a que Bush perdese as eleccións frente a Clinton o ano seguinte.
Todo esto sucedeu, de novo, como producto do entorno e do momento, na única ventana de tempo na que era posible, mentras se fabricaban as longbox, antes de que as tendas entendesen que os CDs iban perdurar e se adaptasen a eles.
(2) Empregouno por primeira vez nun artículo no "Indianapolis Star" en setembro de 1914, cando a guerra levaba menos de tres meses(3). A expresión foi popularizada definitivamente en 1920 por Charles à Court Repington, un militar inglés reconvertido en reporteiro de guerra que fora bautizado co xa suficientemente improbable nome de Charles à Court antes de engadirlle o sonoro Repington dun antepasado seu a cambio da herdanza dunha finca en Straffordshire, seguindo unha costume extrañamente extendida no seu entorno e no seu momento.
(3) Sobrevíveo unha imaxe de lanzarse a conclusións precipitadas partindo de indicios escasos. Curiosamente, un deses leaps of faith popularizou un término tiña certo talento para eso que sobreviviu ata a actualidade pese a non significar nada en concreto. Haeckel postulou en 1860 que os primeiros restos de ancestros humanos se atoparían en Asia, describiu en gran detalle estes teóricos restos, e incluso lles puxo nome: Pitecántropo. Cando finalmente se encontraron restos de homínidos na illa de Java denomináronos inicialmente Pithecanthropus Erectus por contaxio, antes de darse conta de que eran unha subespecie de Homo erectus.
(4) É moi complicado tratar de buscar en internet en qué se basaban para pensar eso sin embarrancar en páxinas e páxinas nas que biólogos mosqueados repiten en maiúsculas que a evolución é un proceso continuo e aleatorio que tódolos seres vivos levan o mesmo tempo sufrindo, e por tanto non hai especies máis ou menos evolucionadas, superiores ou primitivas, e a pregunta non tén sentido.(5)
Sin embargo, é perfectamente aceptable decir que o Aptenodytes, o xénero constituído polos pingüinos Emperador e os Rei, é o basal dos pingüinos. Esto significa que foi o que antes se separou do tronco común da familia, fai 40 millóns de anos.(8)
(5) Loitan, claro, contra unha idea que leva douscentos anos percolando, unha especie de parche haeckeliano á Evolución que nos invita a creer que esta se produce en escalóns de perfección, prototipos cada vez máis mellorados ata chegar á actualidade, cando estamos por fin perfectamente adaptados  ó entorno(6).
Está exemplificada pola "March of progress", unha ilustración que resume a evolución humana coma unha fila india de homínidos avanzando decididos e millorando en pasos discretos, uns despois dos outros, ordenadamente, ata acabar chegando a un ser humano arquetípico, central, importante, que camiña cara o seu destino cunha lanza na man. A ilustración, por certo, non pretendía representa-la evolución dos primates coma un camiño único, pero aínda así gañou moita popularidade e axudou a asentar esta idea(7).
Na actualidade este esquema mental foi substituído polo do árbol evolutivo que todos temos na cabeza, no que se parte dun tronco común e as ramas se van separando de maneira aleatoria a medida que se afianzan mutacións. Leín nalgunha parte que sería preciso cambiar incluso este esquema, cun tronco central e ramas de distintos grosores, porque fai que perviva a discriminación por niveis, a perspectiva antropocéntrica, a idea de que as especies máis recentes son superiores; a persona á que llo leín propoñia un arbusto evolutivo, de ramas dispersas sin orden nin niveis e que —todo axuda— non apuntan claramente hacia arriba.  
(6) Pódese rastrear, of all places, ata o texto que George Mallory escribiu para xustifica-lo seu desexo de subir ó Everest. Decía nel: "the struggle [por escala-la montaña] is the struggle of life itself, upward and forever upward"
(7) Máis aló da banalidade de ter ou non razón, creo que sería capaz de defende-la teoría de que aquelas ideas que nos fai sentir importantes son máis resistentes; xa sexa as que nos establecen coma unha versión perfeccionada doutras especies e central na Evolución, coma a "March of Progress", ou as que nos deixan xoguetear, coma o Lamarckismo, coa idea de que o que facemos importa, de que podemos facer máis fortes ós nosos fillos a base de esforzarnos nosoutros e a loita pola vida é similar á loita de subir unha montaña, cara arriba e sempre cara arriba. Claro que tamén seguimos usando aínda a palabra pitecántropo pese a que non significa nada.
(8) Si nos deixamos vencer pola tentación de contar en escalóns discretos e baixamos dous pasos no arbusto evolutivo dos Emperador, colocámonos ó outro lado —neste caso, literalmente debaixo— da fronteira K-T. É decir, que os pingüinos ou unhos antecesores próximos sobreviviron á extinción dos dinosaurios. Apetecíame mencionalo.

Ningún comentario: